Staðsetning gallerísins
Í þessari grein er sjónum beint að listmörkuðum í þremur mjög ólíkum borgum, Kaupmannahöfn, London og Reykjavík. Hér notar greinarhöfundur stundum heitið COLORE sem er heiti samsett úr nöfnum þessara þriggja borga. Stærðarmunur og staðsetning þeirra í fjölþjóðlegu listumhverfi ásamt listrænni sýn galleristanna ýtir undir þá skoðun að drifkraftur þeirra sé listin sjálf en ekki viðskipti. Hvers vegna skyldi nokkur hafa áhuga á því að opna gallerí í Reykjavík og staðsetja gallerí utan við mótuð menningarleiðakerfi borga á borð við London og Kaupmannahöfn?
Á meðan efnahagslegt aðdráttarafl höfuðborga skiptir máli þá er samt sem áður sami hugsjónaeldurinn og bjartsýnin á bak við það að finna galleríinu stað og rekur einstaklinga til að stofna gallerí. Galleríin í Valby og á Íslandsbryggju í Kaupmannahöfn voru til dæmis ekki stofnuð til að auðga staðbundna borgarmenningu með list eða koma á fót hverfis listamiðstöðvum. Í þessum tilvikum ákváðu galleristar að taka á þessum stöðum til að leitast við að finna upp nýja tegund gallería sem selja nýja list.
Á þessum stöðum, fjarri ys og þys miðborgarinnar var hægt að gera myndlist og gallerí mun eftirsóknarverðari og framandlegri. Í Kaupmannahöfn gerðust þessar breytingar samhliða því sem átti sér stað í Austur-London um og eftir árið 2000. Hinsvegar var Reykjavík ekki nægilega stór til að hægt væri að byggja upp listræna ,,gagnmenningu‘‘ af sama tagi. Í Reykjavík reyndu galleristar að auka verðmæti myndlistar með því að nýta sér búðarglugga verslunargötunnar. Listfyirtæki í hliðargötum og verksmiðjubyggingum London og Kaupmannahafnar höfðu það hlutverk að auðga nýja list og gera hana framandi á meðan myndlistarfyrirtæki í jaðarborginni Reykjavík fylgdust að í miðborginni og við helstu verslunargötuna, Laugaveg.
Breytingar á gallerísvæðum í Kaupmannahöfn urðu að hluta til vegna samvinnu, þó hver galleristi fyrir sig hefði sínar persónulegu ástæður fyrir því að flytja á þessa staði og hver og einn túlkaði galleríið á sinn persónulega hátt. Þarna voru á ferðinni brautryðjendur og aðrir einstaklingar sem voru síður en svo bundnir af hugmyndinni um samfélag gallería. Robin Klassnik stofnandi og eigandi Matt´s Gallery lagði til dæmis mikið uppúr því að skilja sig frá öðrum galleríum og taka samfélag við listamann fram yfir galleríin.[1] Samt sem áður lagði hann óhjákvæmilega til hugmyndarinnar um East End gallerísenu.
Í Reykjavík var annað uppá teningnum. Pétur Arason nefnir litið samfélag þegar hann rak Sýningarrýmið önnur hæð á Laugavegi 37 frá 1992-1997 og vísar þar til Nýlistasafnsins sem var handan við hornið, við Vatnsstíg 3.[2] Galleristar í Reykjavík taka á staðsetningum með hagsýni að leiðarljósi, eða sinni eigin sögu og fjölskyldu sinnar eins og Edda Jónsdóttir í i8 gerði[3], eða með því að uppgötva möguleika sem fólgnir eru í staðsetningu og nafni gallerís eins og Þóra Þórisdóttir gerði varðandi Gallerí Hlemm. Í litlu samfélagi gallería voru galleristar stöðugt minntir á það hvað gerði þá og galleríin frábrugðin öðrum galleríum fremur en að líta á sig sem hluta af samfélagi gallería. Galleristarnir í Reykjavík voru og eru raunar enn keppinautar þar sem hver og einn tiheyrir og ræktar sinn eigin listheim. Í London og Kaupmannahöfn varð gallerísenan fréttnæm vegna samspils nýrrar listar og nýrrar staðsetningar. Þessar aðstæður voru ekki til staðar í Reykjavík. Borgin var ekki nægilega stór til að geta borið gallerísenu á sömu forsendum og stórborgirnar. Í hinum borgunum virðast galleristarnir hafa lagt meira til menningarlegrar tilvistar borganna en viðskiptalegrar. Að virkja list á ónumdum stöðum í borgunum var mikilvægur hlekkur í því að gera þetta mögulegt. Á þennan hátt, og þrátt fyrir meinta viðurkenningu stóðu galleristarnir utan þess sem aðrir bogarbúar aðhöfðust. Líkt og önnur verslunarfyrirtæki fluttu þessi gallerí inn í hverfi og þau komu og fóru; borgarhluti var endurskapaður fyrir tilstilli gallería og dag einn yrði hann nýttur á annan hátt.
Gallerí taka þátt í tímabundinni samræðu sem á sér stað í síkviku menningarlandslagi borgarinnar. Eins og önnur athafnasemi eru galleríin þátttakendur í því umhverfi sem þau eru staðsett í. Max Wigram eigandi MW Projects telur að galleríin hagnýti sér einkenni borgarlífsins til að skapa flókin, lífleg félagsleg samskipti.[4] Af þessum ástæðum verður raunveruleg samvinna möguleg. Dæmi um þetta eru samræmd opnunarpartí á Íslandsbryggju og þverborgarlegt verkefni Íslandsbryggju galleristans Nils Stærk, Yours Truly, í samvinnu við fyrirtæki í miðborg Kaupmannahafnar árið 2003. Í East End var F-EST þróaðasta gallerísamvinnan og hún var möguleg vegna hins óvenjulega listræna auðs sem byggst hafði upp í hverfinu síðan á 7. áratugnum.
Kaupmannahöfn og Reykjavík hafði ekki tekist að líkja eftir þessu. Ólíkt hinum borgunum gætir nokkuð meiri innilokunarkenndar í Reykjavík. Í þessu umhverfi hafa galleristar ekki sömu skapandi möguleikana og eru stöðugt uppteknir af því hvað hin glleríin eru að gera. Samt sem áður hafa þau á sinn hátt samið um sinn stað innan menningarlegs leiðakerfis borgarinnar og þeirrar starfsemi sem þar fer fram þó stundum sé það aðeins um stundarsakir. Sem vanþróaður þéttbýliskjarni þar til eftir seinni heimsstyrjöld var Reykjavík yngsta borgin sem var rannsökuð og smæðin átti þátt í menningarlegri einagrun og mótun staðbundins listmarkaðar.
Rannsóknin sýnir að staðsetningar galleríanna hafði engin áhrif á það hvort einhver tiltekin tegund myndlistar er framleidd í eða fyrir galleríið. Hugmynda- og „ready made“ list ásamt innsetningum höfðu öðlast nokkurn sess í East End áður en galleríin komu þangað þar sem hverfið var þegar orðið að listamanna gettói og hafði svo verið frá því á 7. áratugi 20. aldar þegar listamenn byrjuðu að leigja þar ódýrar vinnustofur. Í Kaupmannahöfn voru hugmyndalist, „ready mades“ og innsetningar flutt út á Íslandsbryggju og til Valby vegna þess að það var sú list sem galleristunum líkaði við og hún passaði ekki inní fremur gamaldags galleríin við Bredgade þar sem nýjasta nýtt var ennþá Nýja málverkið. Miðborg Reykjavíkur bauð upp á fremur íhaldsama og aðgengilega list þegar litið er til Gallerís Foldar þó vissulega hefði verið mikið um framsækna list í i8, Einn Einn, Gallerí Hlemmi og Sýningarrýminu önnur hæð en hugmyndalist og „ready mades“ höfðu verið á ferðinni síðan á sjöunda áratuginum en án nokkurrar markaðshlutdeildar þegar rannsóknin fór fram og það sama á við um innsetningar.
Tengsl East End við listframleiðslu er einstök á meðal borganna sem rannsakaðar voru og eykur það enn á mikilvægi þess borgarhluta. East End varð mikilvæg uppspretta sköpunarkrafts og endurnýjunar vegna langrar sögu menningarlegrar fjölbreytni og mjög mikils sýnileika listamanna og gallería. Árið 2000 varð gallerísprenging –þensla langt umfram þá stöðugu fjölgun gallería sem hafði átt sér stað í London á undangengnum áratugum. Í þessu skapandi umhverfi spruttu upp gallerí sem viðbrögð við öðrum galleríum á alveg sérstakan hátt m.a. hvað varðar það að sýna það ferskasta og frumlegasta á framandi slóðum.
Gallerísvæðin í Kaupmannahön urðu lífleg og þekkjanleg samfélög vegna þess að brautryðjendur völdu ólíklegustu staðina í borginni. Bæði þar og í London drógust galleristar og listamenn að bóhemískum möguleikum ódýrs leiguhúsnæðis í iðnaðarhverfum. Hinsvegar gengu galleristar í East End inn á átakasvæði sem þegar var mótað og gátu beðið eftir viðskiptavinum í krafti þess að allra leiðir liggja til London. Framsæknir galleristar í Kaupmannahöfn og Reykjavík urðu hinsvegar að leggja meira á sig til að finna viðskiptavini, m.a. með því að sækja listkaupstefnur erlendis.
Þegar farið er um COLORE borgirnar og þau listrými sem þar er að finna skynjar fólk að það fylgir fastmótuðum menningarleiðum sem varðaðar eru söfnum, galleríum og öðrum ámóta stöðum. Það er hinsvegar aðeins þegar gallerí flytja frá mótuðum borgarhverfum að óvenjulegar brautir verða til. Í þessum nýju einstaklingsbundnu og lýðræðislegu galleríhverfum höfuðborganna geta listneytendur búið til persónulegar leiðir og byggt upp eigin tengsl. Þessi sköpunarkraftur er sérstaklega áberandi í hinni færanlegu galleríinnsetningu arkitektsins Angela Diamandidou, EC Art vegna þess að hún býr til nýjar leiðir fyrir listvini með því að opna gallerí á sífellt nýjum stöðum auk þess að leggja sitt af mörkum til endurnýjunar á borgarlandslaginu. Á þennan hátt sér hún og bendir á möguleika borgarlandslagsins frá nýju sjónarhorni.
En írónían í þessu er ef til vill sú að framleiðsla þessara listrýma – sérstaklega í London og Kaupmannahöfn – gefur einnig til kynna löngun galleristanna til að lágmarka of náið samband við almenning og aðra sem ekki koma í sérstökum listrænum tilgangi eða til að kaupa verk. Þeir sem heimsóttu nýju galleríhverfin í þessum tveimur borgum uppgötvuðu aldrei mörg þessara gallería vegna þess að þau höfðu ekki búðarglugga sem sneru út að götunni. Á þennan hátt verða gallerí einkaheimur innvígðra og óskiljanleg öllum öðrum og galleristarnir geta forðast óvelkomna umferð gesta og þess í stað tryggt heimsóknir gesta sem hafa raunverulegan áhuga á því sem galleríið hefur að bjóða. Í þessu samhengi fór lítið fyrir galleríunum á Íslandsbryggju og í Valby vegna þess að þau voru í bakgörðum og á efri hæðum gamalla vöruhúsa. Hérna er sérstaklega átt við Gimm and Eis, Nils Stærk, og Gallery Nicolai Wallner á Íslansdsbryggju og gallerí Christian Chapelle, Mogadishni í Valby. Af Íslandsbryggju galleríunum var það einungis Gallery Christina Wilson, sem var á jarðhæð með stórum innsýnis glugga þó hann sneri að bakgarði. Hliðargötuímyndin er einnig afgerandi fyrir London þó hægt væri að skoða sýningar í Vertigo, de Souza and Mummery í gegnum glugga á jarðhæð þegar viðtölin fóru fram vorið 2003. Í Reykjavík var hinsvegar lögð áhersla á að galleríin væru sýnileg frá götunni að undanskyldu galleríi Péturs Arasonar, Annarri hæð.
Sýnileiki gallería þar sem þau eru staðsett gefur til kynna þróunarstig listmarkaðarins í COLORE borgunum. Því þróaðri og stærri sem borgin er þeim mun auðveldara er að færa markaðinn fyrir framsækna list frá viðurkenndum miðlægum gallerí götum og gera þannig sögu gallería einnig að sögu sérstakra nýrra listheima. Því er hér einnig um að ræða tilfærslu frá aðgengilegri miðbæjarmenningu til iðnvæddrar úthverfamenningar þar sem hliðrunin gerir list aðgengilega og áhugaverða fyrir þá sem eru inni en einnig framandi og óaðgengilega þeim sem eru utan við hópinn sem tilheyrir hringnum. Dyrnar að þessum földu rýmum eru tákn fyrir afgerandi sálfræðilegan þröskuld og það þarf dirfsku til að ganga inn. Hinsvegar er gesturinn velkominn þegar hann hefur tekist á við dyrnar og jafnvel hringt dyrabjöllu til að komast inn. Það er flókin félagsleg landafræði að verki milli ytra rýmisins og staðsetningar þess innan borgarmarkanna og þessa einkalega en vinsamlega innri gallerí heims. Í þessu einkennilega borgarumhverfi geta þeir sem það vilja orðið hluti af galleríumhverfinu. Þeir þurfa ekki annað en að opna dyrnar og ganga inn í þennan heim. Þeir sem halda sig utan dyra eru ekki með: Þeir eru utangarðs. Hlutaðeigandi hafa lýðræðislegt val um að taka nýja stefnu eða sleppa því.
Myndatexti með einkennismynd:
Christian Chapelle, director of the gallery The Leisure Club Mogadishni í Kaupmannahöfn.
,,Opnunarsýning Mogadishni sem sölugallerí í nóvember 2001 kallaðist ,,Treystir þú galleristanum þínum’’. Á sýningunni var mynd af honum með blómum skreytt balaklava á höfðinu. – háðsk yfirlýsing um það hvort nokkur listamaður gæti treyst honum til að annast sölu á verkum þeirra. Myndin sýnir líka á fyndinn hátt þá spennu sem oft getur orðið milli listamanna og galleristans þeirra.’’
Greinin er byggð á doktorsritgerð höfundarins.
Eftir Dr. Magnús Gestsson
