Viðreynsla marvaðans — listin á tímum glötunar sinnar

Þessa dagana gildir einu hvar maður í texta tekur niður, einatt rekur maður augun í áhyggjur fólks af andlegri líðan sinni. Og fólk er ekki fyrr búið að sefa sinn eigin ótta, að áhyggjur af líðan annars fólks verður allri sjálfsvorkunn yfirsterkari, og við tekur sárari tónn, jeremíur um að nú sé allt að fara til fjandans, og alveg sérstaklega börnin —ef þau eru ekki að fara til fjandans, þá eru þau að fara í hundana.

Sic transit gloria mundi.  Allt í heiminum fallvalt er. Heimur á hverfandi hveli. Árroðans ský var rósinfingraðri hér áður fyrr. Einmitt í þeim anda —að nú séu nýir tímar í nánd, og ég ætla mér að tortryggja þá!— einmitt í þeim anda ætla ég að skrifa þessar hugleiðingar, hér á þessum vettvangi sem hún Helga Óskarsdóttir hefur stofnað til.

Ég tileinka mér þessa tortryggni út frá þeirri vissu og því prinsípi, að söfnuðurinn sem fagnar samtímanum er einmitt sá hópur fólks sem er hvað mest íhaldssamur, og því verði maður, í nafni framfaranna, að horfa aftur fyrir sig með trega í hjarta og huga. Að veita því eftirtekt að gangur tímans … að hann, já, vissulega, gengur enn. Og með vissri eftirsjá. Að allt, já, er á hverfandi hveli. Spyrja sig svo: hvað næst? Því aðeins þeir sem geta afborið tregann, feigðarvonina, eru færir um að líta söguna öðrum augum en söfnuður samtímans: að við erum ekki nauðbeygð til þess að fylgja gangverki sögunnar eins og sigurverki klukkunnar.

Ekkert sem áður var —ekkert var óhjákvæmilegt. En allt sem áður var —allt er óafturkræft. Þessi þversögn fortíðarinnar, að hún sé hending og óbreytanleg í senn, er einmitt kenndin sem kveikir með manni angurværð, líkt og þegar maður stendur á svölunum á gamlárskvöldi og kveður gamla tíma og fagnar nýjum —eins sár og hún getur verið, þá er sú kennd einmitt forsenda þess frelsis að geta slitið sig úr samhengi samtímans, þess frelsis að geta litið samtíma sinn augum og spurt: Hvað er hending og hvað er lögmál? Hverju get ég breytt? Það er því í brjósti hins melankólíska manns sem maður finnur skærasta loga framfaravonar.

Nú föstudaginn 22. apríl 2016, þegar ég færi inn fyrstu færslu mína hér á artzine.is, getur að lesa umfjöllun tveggja dagblaða sem með einum eða öðrum hætti kemur inn á það sem ég nefndi í upphafi: áhyggjur okkar af andlegri líðan. Annars vegar birtist okkur umfjöllun Fréttatímans um stóraukið vandamál kvíðans á meðal stúlkna í grunnskólum landsins. Hins vegar birtist viðtal við Óttar Guðmundsson, geðlækni, sem hefur áhyggjur af allt of miklum áhyggjum okkar af andlegum áhyggjum.

Umfjöllun Fréttatímans staðfesti grunsemdir okkar, að umfram það sem við þegar vissum, þá sé það ekki aðeins áhyggjuefni hvað ungir karlmenn og menntskælingar aðhafast fyrir framan tölvuskjáin —félagsleg einangrun þeirra, klámnotkun, tölvuleikjafíkn, framtaksleysi— heldur virðist sem tæknibyltingar samtímans hafi engu síður slæm áhrif á stúlkur, og þá þegar þær eru enn yngri, enn á grunnskólaaldri, með auknum kvíða og þunglyndi, í töluvert meiri mæli en drengir —og það fer vaxandi með aukinni notkun samfélagsmiðla. Þeirri notkun netsins sem þær sjálfar sækja í. Oft á tíðum hefur sú hlið tölvubyltingarinnar —Facebook, twitter, félagsleg samskipti á netinu— verið talin jákvæð birtingarmynd internetsins, ef frá er talið hrelliklámið, á meðan tölvuleikir taldir vera háskalegri, og því tilhneiging, vegna kynjamismunar þar á, að telja notkun drengja vera meiri skaðvald. En vera má að öll notkun netsins sé háskaleg.

Eins og fyrr sagði: Sic transit gloria mundi. Þó ætla ég  ekki staldra lengi við þessar jeremíur hér. Því fókusinn minn verður annar.

Viðtalið við Óttar Guðmundsson, á hinn bóginn, staðfesti nefnilega hversu mjög okkur vantar listamenn og heimspekinga til þess að koma auga á meinsemdir samtímans. Það sem hinn ágæti læknir kemur nefnilega ekki auga á —þrátt fyrir diagnósuna: „að enginn megi lengur lenda í neinu“ —er etíólógía meinsemdarinnar; hann kemur ekki auga á hið sjálfsagða, á það sem er augljóst.

Það skilst ekki til fulls nema með orðum Marshall McLuhans: „The medium is the message.“

Sjálfsvera mannsins er að breytast sökum þess að miðill sjálfsins er að breytast. Þá munu vera vaxtaverkir. Og það mun vera háskalegt.

Þannig hef ég hugsað mér þessa pistla mína. Eins og áttavilltur læknir sem leitar á náðir listarinnar til þess að finna svör við spurningunni: Hvað er það sem amar að okkar samtíma. Ég mun alltaf ganga út frá að einhver sé sjúkur. Hér verður ekki talað um heilbrigði. Eða hamingju. Eða sátt. Aðeins um sjúkdóma. Og það hvernig listin kemur auga á sjúklinga.

Í næsta pistli míni mínum mun ég svo fjalla um þýska heimspekinginn og taugavísindamanninn Thomas Metzinger sem heldur því fram að við séum hægt og bítandi —inni í matríxi samfélagsmiðlanna— að glata ákveðinni sjálfskennd, eða í raun að glata ákveðinni tálsýn sjálfsins. Ákveðin tegund sjálfsvitundar mannsins er að glatast. Í staðinn, það sem koma skal, er ákveðið ástand vökudraumsins, hið ópersónulega ástand martraðarinnar, eins konar marvaði fyrir framan tölvuskjáinn.

Ný gerð af taugasjúkdómi er að verða til í heiminum, og það eru listamennirnir sem fyrstir munu koma auga á pödduna.