Á íslensku er ekki til yfirheiti sem lýsir þeirri list sem flokka má sem „outsider“ myndlist. Það er til dæmis talað um alþýðulist og naíva list, alþýðulistamenn og naívista líkt og Aðalsteinn Ingólfsson listfræðingur gerir í bók sinni ,,Einfarar í íslenskri myndlist‘‘  (Aðalsteinn Ingólfsson, 1989). Algengt yfirheiti á alþjóðlegum vettvangi um listsköpun jaðarhópa er „outsider art“.

Innan þeirrar skilgreiningar rúmast list fólks með þroskahömlun, einfara, alþýðulistamanna, naivista og fólks með geðsjúkdóma svo dæmi séu tekin. Í skilgreiningunni felst að listafólkið er í grundvallaratriðum ólíkt neytendum listarinnar miðað við þær forsendur sem settar eru í ríkjandi menningu (Rhodes, 2000).

Uppruna hugtaksins „outsider“ list má rekja til þýska geðlæknisins og listfræðingsins Hans Prinzhorn sem árið 1922 birti niðurstöður rannsóknar á verkum fólks með geðsjúkdóma sem vistað var á stofnunum. Í bókinni rannsakar hann mörkin á milli geðsjúkdóma og sköpunar sjúklinga geðsjúkrahúsa og er ein fyrsta tilraunin að því að greina listaverk sköpuð af fólki með geðsjúkdóma. Prinzhorn safnaði mörg þúsund listaverkum sem hann fann á hælum víðs vegar um Evrópu sem unnin voru af fólki sem vistað var á hælum og geðsjúkrahúsum og bjó oft við mikla einangrun (Prinzhorn, 1922/1972; Tansella, 2007; Rhodes, 2000).

Stuttu áður en Prinzhorn birti niðurstöður rannsóknar sinnar gaf læknirinn Walter Morgenthaler út fyrstu rannsóknina á verkum svissneska listamannsins Adolf Wölfli. Wölfli átti erfiða ævi og var vistaður, rétt rúmlega þrítugur, á svissnesku hæli þar sem Morgenthaler starfaði. Á hælinu vann hann ótal verk á 30 ára tímabili, innilokaður í klefa og útilokaður frá samfélaginu.

Verk þessi vöktu mikinn áhuga og höfðu áhrif inn í listheiminn og á verk listamanna eins og Jean Dubuffet og André Breton, sem kenndir eru við Dada og síðar súrrealisma. Innan þessara stefna er mikill áhugi á því ósjálfráða, sjálfsprottna og draumkennda, þættir sem þykja gjarnan hvað merkilegastir í verkum „outsider“ listafólks (Tansella, 2007). Breton skrifaði og gaf út stefnuyfirlýsingu súrrealismans árið 1924, í henni skilgreinir hann súrrealisma á eftirfarandi hátt:

Skrásetningu hugsunarinnar án nokkurrar stjórnar af hálfu skynseminnar, laus við allar fagurfræðilegar og siðferðilegar hugleiðingar (Breton, 2001, bls. 420).

Árið 1948 varð til formlegur félagsskapur listamanna sem leiddur var m.a. af franska listamanninum Jean Dubuffet, sem fór markvisst á milli geðsjúkrahæla í Evrópu og safnaði verkum eftir fólk sem vistað var á hælunum. Í þeim félagsskap sameinuðu nokkrir listamenn söfn af verkum sem þeir höfðu safnað eftir fólk á jaðri samfélagsins og settu sér það markmið að finna og safna verkum eftir jaðarlistamenn. Yfirheiti félagsskaparins var Art Brut sem á ensku útleggst sem ,,Raw art“ eða hrá list. Listamennirnir söfnuðu verkum sem voru gerð af fólki sem var utan almenna listheimsins, fólki sem var ólært og samkvæmt þeirra bestu vitund ómeðvitað um listasenuna og listaverk annarra. Dubuffet lagði merkingu ,,art brut“ upp þannig að hún væri list sem væri ósnortin af menningu og utanaðkomandi áhrifum. Þarna væri um að ræða list sem væri hrein, sköpuð eingöngu af innri þörf listamannsins án þess að taka tillit til þess að verkin yrðu sýnd né í hvaða samhengi þau yrðu sýnd eða hvort viðkomandi gæti orðið frægur eða grætt á listsköpuninni. Þessi markvissa söfnun varð að formlegu safni árið 1979, Collection de l’Art Brut museum í Lausanne í Sviss og var fyrsti safnstjórinn Michel Thévos (Rhodes, 2000).

Það var svo árið 1972 sem breski prófessorinn Roger Cardinal, við háskólann í Kent, kynnti til sögunnar hugtakið „outsider art“ sem þýðingu á heitinu ,,art brut‘‘ þegar hann birti niðurstöður rannsóknar um „outsider art“ (Cardinal, 2000). Það hugtak hefur fest sig í sessi sem yfirheiti yfir list jaðarhópa og felur í sér breiðari skilgreiningu en ,,raw art“ skilgreiningin gerði og gerir. Þó að Cardinal hafi ætlast til að hugtakið næði yfir sömu viðfangsefni og ,,art brut“ þá öðlaðist hugtakið sjálfstætt líf og mun breiðari tilvísun (Tansella, 2007). Fyrsti sýningarstjóri safnsins í Lausanne, Michel Thévoz, mótaði þessa skilgreiningu á ,,art brut“ og „outsider“ list til aðgreiningar frá naívri list sem hann taldi að ætti sér sterkari tengsl við tíðarandann í listum og menningu. Thévoz segir ,,art brut“ og ,,outsider“ list samanstanda af verkum sem gerð eru af fólki sem af margvíslegum ástæðum hefur ekki verið menningarlega innrætt eða félagslega skilyrt. Fólki sem dvelur á jaðri samfélagsins og vinnur utan fagurlista (e. fine art) kerfisins (skóla, sýningarstaða/gallería, safna o.s.frv.) og skapar frá rótum eigin persónuleika, fyrir sjálft sig og engan annan, verk sem fela í sér framúrskarandi frumleika í inntaki, viðfangsefnum og tækni. Þetta eru verk sem standa algerlega óháð hefð eða tísku (Thévoz, 1976). Skilgreining Thévoz lýsir þeim skilningi sem lagður er í hugtakið ,,art brut“ á meginlandi Evrópu annars vegar og hins vegar í Bandaríkjunum og víðar þar sem hugtakið ,,outsider art“ er regnhlífarheiti yfir jaðarlist af ýmsum toga.

Margrét M. Norðdahl

Heimildir:

Aðalsteinn Ingólfsson. (1989). Naive and fantastic art in Iceland. Reykjavík: Iceland Review.

Breton, A. (2001). Stefnuyfirlýsing Súrrealismans, (Benedikt Hjartarson þýddi). Í Vilhjálmur Árnason (ritstj.), Yfirlýsingar: Evrópska framúrstefnan (bls. 420). Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.

Cardinal, R. (1972). Outsider art. London: Studio Vista.

Prinzhorn, H. (1972). The artistry of the insane (Eric von Brockdorff  þýddi). New York: Springer Science + Business Media.

Rhodes, C. (2000). Outsider art, spontaneous alternatives. Thames & Hudson: London

Tansella, C. (2007) The long and winding journey of Outsider Art. A historical perspective. Epidemiologia e Psichiatria Sociale, 16 (2), bls. 133-138 Sótt af http://www.psychiatry.univr.it/page_eps/docs/2007_2_Tansella_Carole.pdf

Thévoz, Michel (1976). Art Brut. Geneva: Editions d´Art Albert Skira. Bls 9-10.