Outsider art 3.hluti – Outsider/Insider?

Tobin Siebers, prófessor í bókmennta- og menningargagnrýni við háskólann í Michigan í Bandaríkjunum, hefur skrifað töluvert um fötlun og list. Í grein sinni „Disability Aesthetics“ veltir hann fyrir sér tengslum fötlunar og listaverka í listasögunni og mikilvægu en duldu hlutverki fötlunar í sögulegum verkum. Hann fjallar um áskorun sem listfræðingar og listnjótendur standi frammi fyrir þegar um er að ræða listafólk með þroskahömlun þar sem ætlun listamannsins með verki sínu er ekki ljós. Verkin eru gerð óháð mögulegri framsetningu og án tillits til áhorfandans, listasögulegs samhengis og án tengsla við strauma og stefnur í nútímamyndlist. Hann nefnir sem dæmi verk listakonunar Judith Scott sem hefur skapað sér nafn sem „outsider“ listamaður en verk hennar hafa fengið mikla athygli og eru nú sýnd bæði á vettvangi „outsider“ listar sem og á almennum vettvangi. Judith skilgreindi sjálfa sig ekki sem listamann, hún fór hvorki á söfn né ætlaði sér að skapa listaverk í því almenna samhengi sem það að skapa listaverk er sett í (Siebers, 2006).

Saga Judith er um margt merkileg. Hún er tvíburi, fæddist með Downs-heilkenni og ólst upp í góðu yfirlæti hjá fjölskyldu sinni til sjö ára aldurs. Þegar formleg skólaganga hennar átti að hefjast þreytti hún munnleg próf og þótti ekki hæf til að ganga í almennan skóla. Fjölskyldu hennar var ráðlagt af læknum að senda hana frá sér á hæli, sem var ráð þess tíma og þeirrar samfélagsgerðar sem þá var. Judith gat lítið tjáð sig og það uppgötvaðist ekki fyrr en seint á ævi hennar að hún var heyrnalaus! Hún var sumsagt sett heyrnarlaus í munnlegt próf þar sem niðurstöður áttu að segja til um greind hennar og var í kjölfarið einangruð á stofnun stóran hluta af lífi sínu. Á hælinu fékk hún fá tækifæri, einangraðist og var nánast afskrifuð.

Eftir lát foreldra hennar þegar Judith var komin á fimmtugsaldur bauð systir Judith henni að flytja til sín til Kaliforníu á svæðið í kringum San Francisco. Judith hóf þá að sækja listmiðstöðina Creative Growth sem staðsett var nálægt heimili þeirra. Creative Growth er listmiðstöð og gallerí í Oakland í Kaliforníu með afar fjölbreytta starfsemi og marga listamenn á sínum snærum. Þar er dagþjónusta þar sem fólk getur komið og unnið að list sinni, allur efniviður er á staðnum og leiðbeinendur eru myndlistafólk. Miðstöðin aðstoðar fólk við að koma verkum sínum á framfæri og kemur á samstarfi við listafólk og hönnuði, þar er rekið faglegt gallerí og miðstöðin sinnir umboðsstörfum fyrir listafólkið.

Til að byrja með naut Judith sín ekkert sérstaklega vel en komst síðan að í smiðju þar sem verið var að vinna með garn og útsaum. Þar kviknaði áhugi hennar og hún fór að vinna að skúlptúrum, þrívíðum verkum, sem hafa markað spor í listasögunni. Inni í verkunum kom hún fyrir alls konar hlutum og dóti sem hún fann og hafa sést þegar verkin eru gegnumlýst. Það eru sögur af því að hlutir hafi horfið frá fólki eins og veski og töskur sem eru nú hluti af þessum listaverkum.

Verk hennar vöktu strax mikla athygli og þá sem „outsider“ listaverk eftir „outsider“ listamann í „outsider“ listheiminum (MacGregor J.M., 1999. Siebers 2006). En það breyttist eftir að hróður hennar barst út. Á heimasíðu Judithar og systur hennar Joyce Scott segir að verk Judithar endurspegli ekki samhengi við ríkjandi menningu og séu afar einstaklingsbundin, þó öðluðust þau og hún sjálf fyrst viðurkenningu innan „outsider“ listheimsins. Með tímanum hefur áhersla á skerðingu hennar og fötlun dofnað og orðið að neðanmálsgrein í lífssögu hennar sem heimsþekktur og markverður listamaður (Hidden worlds, e.d.). Verk hennar hafa öðlast sjálfstætt líf sem merkilegt innlegg í listasöguna, einu sinni skilgreind á jaðrinum en núna einnig viðtekin á almennan hátt sem list. Á síðustu árum hafa verk hennar verið sýnd víða um heim og eru í eigu þekktra og virtra safna.

Saga Judithar er þó ekki almenn þegar kemur að aðgengi verka listafólks með þroskahömlun inn á almennan vettvang. Siebers (2006) veltir því fyrir sér hvað þurfi að breytast þegar kemur að því að skilja og meðtaka list til þess að verk Judithar og annarra séu meðtekin í listasögunni. Hann nefnir að enn séu listnjótendur uppteknir af tilgangi listamannsins með verki sínu og af því hver uppruni listaverksins sé. Sýn þeirra sem fást við fötlun og fagurfræði (e. disability aesthetics) sé að leggja áherslu á að líkamleg fötlun og þroskahömlun (e. mental difference) hafi mikið gildi í sjálfu sér. Jafnframt að sú sýn geti breytt viðtekinni sýn og haft þau áhrif  að fólk kunni að meta þátt fötlunar í nútímalist og jaðarlist og taki þátt í endurmati á fagurfræðilegum viðmiðum og smekk þeim sem útilokar fatlað fólk.

Vísir að samruna

Árið 2013 var Feneyjartvíæringurinn haldinn í 55 sinn. Feneyjartvíæringurinn, La Biennale di Venezia, er stofnun sem hefur frá upphafi lagt áherslu á nútímamyndlist, rannsóknir og nýjar stefnur í myndlist. Á tveggja ára fresti skipuleggur stofnunin alþjóðlegar sýningar sem eru virtar á heimsvísu (La Biennale, e.d.).

Meðfram hefðbundnum sýningarskálum sýningarinnar árið 2013, þar sem hver þjóð átti einn fulltrúa, var stór sýning þar sem lærðir og leiknir sýndu saman verk sín. Lykillistamaður sýningarinnar var ítalski listamaðurinn Marino Auriti sem er í flokki þeirra sem taldir eru til „outsider“ listamanna. Hann vann alla sína ævi að hugmyndum um heildarsafn allra safna, nánast eins og raungert internet, teiknaði það og gerði í þrívídd og varð safnið sjálft afar stórt að umfangi.

Sýningarstjóri tvíæringsins 2013, Massimiliano Gioni, vann á vissan hátt út frá þessari hugmynd Auriti og var þessi stóra sýning hugmyndafræðilegt afkvæmi hugmynda Auriti. Á sýningunni voru verk fjölda listamanna sýnd og þeir kynntir án formerkja um það á hvaða vettvangi þeir höfðu verið sýndir áður eða hvernig þeir höfðu verið skilgreindir. Talið er að virkilega hafi verið reynt að afmá mörkin með þessari sýningu og var það markviss tilgangur sýningarstjórans að forðast skilgreiningar um „outsider/insider“ sem andstæða póla (Il plazzo enciclopedico, 2013).

Það sem virðist vera að gerast í ákveðnum hlutum listheimsins, bæði í Evrópu og í Bandaríkjunum, er að mörkin á milli þessara póla eru sumsstaðar að dofna. Í auknum mæli eru „outsider“ listamenn farnir að sýna á almennum og virtum sýningum eins og Feneyjatvíæringnum, Documenta og The Carnegie International. Outsider Art Fair er stór hátíð þar sem „outsider“ list er kynnt og er hún haldin bæði í New York og París. Á vorsýningu Outsider Art Fair árið 2014 voru sýnd verk listamanna frá 48 alþjóðlegum galleríum (Outsider art fair, e.d.). Í fyrsta sinn frá stofnun hennar árið 1993 var hún haldin samhliða hátíðinni Frieze Art Fair sem er sambærileg við áðurnefndar hátíðir en þar eru sýnd verk listamanna sem eru kynntir á vegum 190 gallería (Frieze art fair, e.d.).

Í viðtali blaðamanns, Frank, í Huffington Post við nýjan eiganda Outsider Art Fair, Andrew Edlin, er rætt um að gjáin á milli „outsider“ listamanna og þeirra sem eru viðurkenndir í hinum almenna listheimi sé að minnka. Edlin talar í viðtalinu um hversu mikla umfjöllun verk á hátíðinni fái og að umræðan snúist um að verkin eigi skilið að vera skoðuð í samhengi við almenna nútímamyndlist. Hann undirstrikar að æ minni áhersla sé lögð á skilgreiningar og merkimiða á hvað sé „outsider“ og hvað sé meginstraumur (e. mainstream) innan listheimsins (Frank, 2014). Þetta og það sem sést með aðgengi verka Judith Scott inn í almennu senuna er til marks um ákveðinn samruna, eða hið minnsta virðist vera samtal og endurskoðun í gangi. Á meðan staðan sumsstaðar í Evrópu og Bandaríkjunum er þessi er staðan önnur á Íslandi. Mögulega sökum smæðar listasenunar og listmarkaðarins hér. Staðan er sú að þeir sem fallið geta undir „outsider“ skilgreininguna eða teljast vera á jaðrinum stendur enn í dag færri tækifæri til boða til að sýna og fleiri hindranir eru í vegi þeirra vilji þeir byggja upp feril í listum.

Margrét M. Norðdahl

Frank, P., (2014, 10. apríl). Defining outsider art in anticipation of the Outsider art fair. Huffington Post. Sótt af http://www.huffingtonpost.com/2014/04/10/outsider-art-fair-2014_n_5093206.html

Frieze art fair. (e.d.). Frieze New York. Sótt af http://friezenewyork.com/

Hidden Worlds. (e.d.). Judith Scott (1943 – 2005). Sótt af: http://www.hidden-worlds.com/judithandjoycescott/judith.shtml

Il plazzo enciclopedico: The encyclopedic palace: 55th International Art Exhibition: la biennale di Venezia. (2013). [Sýningarskrá]. Massimiliano Gioni (ritstjóri). Feneyjar: Marsilio.

La Biennale. (e.d.). La Biennale di Venezia. Sótt af: http://www.labiennale.org/en/biennale/organization

MacGregor, J.M., (1999). Metamorphosis, The fiber art of Judith Scott. Oakland: Creative Growth Art center

Outsider art fair. (e.d.). New York 2014. OAF Talks. Sótt af : http://www.outsiderartfair.com/fair/720/program

Siebers, T., (2006). Disability Aesthetics. Journal for Cultural and Religious Theory vol. 7 no.2: bls 63 – 73.