Gjöfin til íslenzkrar alþýðu

by Grétar Þór Sigurðsson | Fimmtudagur.07.2019 | Umfjöllun

Gjöfin til íslenzkrar alþýðu

„Menn vita ekki að þróun listgreina í landinu er meira og minna einum manni að þakka. Manni sem eitt sinn átti sér draum og nú er að rætast að fullu. Manni sem heitir Ragnar Jónsson og kenndur er við Smjörlíkisgerðina Smára.“

Svo mælti Kristján Davíðsson um vin sinn og bakhjarl Ragnar Jónsson í viðtali við Ingólf Margeirsson sem birtist í bók Ingólfs um Ragnar árið 1982. Þetta eru orð að sönnu enda markaði Ragnar djúp spor í menningarlífinu á liðinni öld. Hann átti þátt í því að lyfta tónlistarlífinu í Reykjavík upp á annað plan, hann gaf út bækur af miklum móð og svo keypti hann myndir af listamönnum, bæði af sýningum og beint af vinnustofum þeirra. Flest áhugafólk um myndlist þekkir ef til vill til gjafar Ragnars á listaverkum sínum til Alþýðusambands Íslands. Eftir rúmlega þriggja áratuga söfnun gaf Ragnar ASÍ um 120 verk sem skyldu verða grunnur að alþýðusafni sem hefði þann tilgang að mennta íslenska alþýðu í málaralist.

Stóran hluta af stofngjöf Ragnars má skoða á sýningunni Gjöfin til íslenzkrar alþýðu sem er samstarfsverkefni Listasafns Árnesinga og Listasafns ASÍ, en sýningarstjóri er Kristín G. Guðnadóttir. Þrír salir safnsins (af fjórum) fara undir sýninguna auk þess sem þrjú verk eru í miðlægu aðalrými safnsins. Á sýningunni eru alls 52 verk eftir fimmtán listamenn til sýnis, það elsta frá 1906 en yngstu verkin er frá um 1960.

Verkin í hverjum sal fyrir sig fylgja lauslega skilgreindu þema. Þannig eru verkin í fyrsta salnum að mestu leyti landslagsverk, verkin í öðrum salnum mannamyndir og verkin í þriðja salnum eiga það sammerkt að vera tjáningarrík verk „þar sem áherslan er lögð á upplausn formsins og sprengikraft litanna,“ líkt og segir í sýningarskrá. Í aðalrýminu má svo finna tvær blómauppstillingar og stórt olíuverk Kjarvals, Hellisheiði.

Uppsetning sýningarinnar er að mestu í takt við verkin, sígild. Málverkunum er raðað eftir miðlínu á hvíta veggi, sem er viðbúið. Á sýningunni má samt sem áður finna áhugaverðar undantekningar á þessari reglu. Útfærslan á mannamyndunum í sal tvö er gott dæmi um slíka undantekningu. Á rauðum endavegg má finna sjálfsmyndir fimm listamanna og á aðliggjandi vegg vinstra megin má finna tvær portrett myndir af listamönnum sem eiga verk á sýningunni, þeim Þorvaldi Skúlasyni og Nínu Tryggvadóttur. Gegnt Nínu og Þorvaldi er svo mynd af Ragnari sjálfum á hvítum vegg, máluð af Jóhannesi Kjarval. Með þessari uppsetningu og litavali tekst sýningarstjóranum vel að hópa listamennina saman, en miðlínu er sleppt og neðri hluti hvers ramma stendur á sameiginlegri línu. Listamennirnir eru þar með allir á sama stalli. Ragnar stendur þannig fyrir utan hópinn auk þess sem mynd hans hangir er látin hanga ögn hærra á veggnum sem undirstrikar hlutverk hans sem velgjörðarmanns.

Sá listamaður sem átti flest verk í safni Ragnars var Jón Stefánsson.

Mannamyndir voru mikilvægur hluti af safni Ragnars.

Það má þó deila um þá ákvörðun að láta Ragnar hanga hærra uppi heldur en listamennina sjálfa. Við lestur á því sem skrifað hefur verið um persónu Ragnars má skilja það sem svo að hann hafi verið yfirlætislaus maður og seint viljað trana sér fram. Því til stuðnings verður hér aftur vísað til spjalls þeirra Ingólfs Margeirssonar og Kristjáns Davíðssonar, en Kristján kemst svo að orði um Ragnar: „[H]ann vill láta verk sín líta út sem sjálfsagaða hluti þar sem nafn hans kemur hvergi fram. Hann vill vera, en ekki sýnast eða sjást.“ Í þessu samhengi má auk þess minnast sögunnar af því þegar afhending stofngjafarinnar fór fram í Listamannaskálanum samhliða opnun sýningar á stórum hluta gjafarinnar. Mikill fjöldi tiginna gesta var viðstaddur, en í hópnum var Ragnar hvergi að finna, heldur færði Tómas Guðmundsson ASÍ verkin formlega fyrir Ragnars hönd. Það má því færa rök fyrir því að Ragnar hefði sjálfur kosið gegn því að vera settur ofar listamönnunum.

Aðra undantekningu á miðlínu og hvítum veggjum má finna í sal þrjú. Á dökkgráum vegg sem blasir við gestum þegar þeir ganga inn í salinn hanga tólf abstrakt verk sex listamanna í salon upphengi. Veggurinn brýtur rýmið upp á hrífandi hátt og útfærslan virkar vel. Sýningargestir taka kannski fyrst eftir því í sal þrjú að verk einstakra listamanna eru ekki sérstaklega látin hanga hlið við hlið og strangri tímaröð er ekki heldur fylgt. En það sem mestu máli skiptir er það að uppsetning sýningarinnar er fyrst og fremst rökrétt – þau verk sem valin eru til þess að hanga hlið við hlið virka saman.

Á sýningunni er auðvelt að nálgast upplýsingar um nafn listaverks, höfund og ártal og við hlið margra þeirra má auk þess finna stutta texta. Kjarni þessara texta eru tilvitnanir í listamenn, Ragnar sjálfan eða í bækur Björns Th. Björnssonar um íslenska listasögu og eru textarnir skemmtileg viðbót við sýninguna. Prentun textanna og merkinganna hefði þó mátt vera betri, svo virðist sem prentað hafi verið á hálfglæra miða sem límdir eru beint á vegginn. Fyrir vikið varð textinn ekki jafn læsilegur og sambærilegir textar sem prentaðir eru á hvít spjöld. Þá vantaði töluvert upp á yfirlestur textanna sjálfra og í þeim mátti finna nokkrar villur.

Samhliða sýningunni kom út vegleg bók um stofngjöf Ragnars. Í henni má finna myndir af öllum verkunum sem Ragnar færði ASÍ, bæði stofngjöfina frá árinu 1961, sem telur um 120 verk, og svo síðari viðbætur. Í heildina færði Ragnar ASÍ 147 verk. Auk myndanna má finna í bókinni fínan texta sem Kristín G. Guðnadóttir sýningarstjóri tók saman.

Það er vafalaust krefjandi verkefni að setja upp sýningu á verkum úr safneign eins manns. Sýningin getur, eðli málsins samkvæmt, ekki gefið sannfærandi mynd af þróun íslenskrar listasögu né verið greinargóð úttekt á tilteknu skeiði þess. Þegar öllu er á botninn hvolft er það smekkur eins manns sem liggur til grundvallar. Sýningarstjóranum vill það til happs að sá maður var Ragnar Jónsson í Smára og sýningunni tekst þar af leiðandi að gera þróun íslenskrar myndlistar skil að einhverju leyti.

Sýningin er athyglisverðari en aðrar áþekkar sýningar einmitt fyrir þær sakir að þetta eru einvörðungu verk úr stofngjöf Ragnars. Mörg verka sýningarinnar eru áhugafólki um myndlist að góðu kunn, en þó líklega flest úr bókum. Sum verkin hafa meira að segja öðlast allt að því rokkstjörnufrægð, besta dæmið um það er Fjallamjólk Kjarvals. Enn önnur verk verðskulda að vera þekktari en raun ber vitni. Ragnar lagði þung lóð á vogarskálarnar í listkynningu með því að færa alþýðufólki sum þessara verka, sem og önnur þekkt íslensk málverk, í formi endurprentana. Það er þó tvennt ólíkt að standa frammi fyrir endurprentun af málverki og málverkinu sjálfu. Það er því fagnaðarefni að sýning sem þessi hafi verið sett upp, sýning sem gefur áhugasömum innlit í merkilega gjöf Ragnars Jónssonar í Smára til íslenskrar alþýðu.

Grétar Þór Sigurðsson

Sýningin stendur til 15. september, en Listasafn Árnesinga er opið alla daga frá 12 til 18. Þess ber að geta að ekkert kostar inn á safnið.

Úthugsuð merkingarleysa

by Grétar Þór Sigurðsson | Sunnudagur.02.2019 | Uncategorized

Úthugsuð merkingarleysa

Það var með mikilli eftirvæntingu að ég steig inn í gallerí i8 á dögunum til að berja nýjustu afurð Ragnars Kjartanssonar augum. Verk sem unnið er fyrir nýbyggingu Kaupmannahafnarháskóla, Maersk turninn, sem hýsir heilbrigðisvísindasvið skólans. Verkið nefnist Fígúrur í landslagi, eins konar óður til klassíska málverksins. Við fyrstu sýn virðist verkið einmitt vera lifandi málverk og vegna skorts á líkingu sem hefur jafn breiða skírskotun: líkt og málverk úr sögunum um galdrastrákinn Harry Potter.

Líkingin er þó heldur ódýr þar sem verkið spannar í heild 168 klukkustundir sem kann að þykja handahófskennd tala en er í raun slétt vika. Ég vil eyða sem fæstum orðum í lýsingu á verkinu, en í skólanum er það sýnt á skjá í anddyri byggingarinnar, í lyftum sem og í skjávörpum í skólastofum þegar þeir eru ekki í notkun vegna kennslu. Verkið endurtekur sig því með vikumillibili. Það sem fyrir augu ber eru einfaldlega fígúrur í læknasloppum sem settar eru inn í leikmynd í formi landslags, rómantísk leiktjöld og leikmunir í formi grjóts og blóma. Hver dagur hefur þannig sína leikmynd og þegar nýr dagur hefst á miðnætti hefst nýr dagur í nýju landslagi innan verksins.

RAGNAR KJARTANSSON
Fígúrur í landslagi (fimmtudagur), 2018
vídeó, 24 klst.
Verkið Fígúrur í landslagi var gert að undirlagi Mannvirkja- og eignasviðs danska ríkisins fyrir heilbrigðissvið Kaupmannahafnarháskóla.
Birt með leyfi listamannsins, Luhring Augustine, New York & i8 gallerís, Reykavík.

Fyrir þá sem hafa kynnt sér verk Ragnars minna Fígúrur í landslagi um margt á eldri verk frá ferli listamannsins. Helst eru það rómantísku leiktjöldin sem maður kannast við úr eldri verkum, t.a.m. minnir Miðvikudagur um mjög á verkið Heimsljós – líf og dauði listamanns, en gestir yfirlitssýningar Ragnars sem haldin var í Hafnarhúsi árið 2017 ættu að vera því verki góðu kunnir. Skali þessa tveggja verka er auk þess óneitanlega sambærilegur. Það er að minnsta kosti á færi fárra að komast í gegnum þessi tvö verk í heild sinni. En það leiðir svo aftur að spurningunni um hvort maður þurfi í raun og veru að innbyrða hverja einustu sekúndu verks á borð við Fígúrur í landslagi. Nær maður til dæmis einhvern tímann að fullskoða málverk?

Uppsetning verksins í sýningarsal i8 er með ögn öðru sniði. Í rýminu eru sjö skjáir svo hver vikudagur fær þannig sinn eigin skjá og rúllar því hver dagur við hlið þess næsta samtímis. Í glugga gallerísins er svo áttunda verkinu varpað, hinu viku langa heildarverki, jafnt dag sem nótt. Með því að sýna hvern dag fyrir sig á sínum eigin skjá verður til hálfgert kraðak í annars stílhreinum sýningarsalnum. Þetta þýða verk með sína hægu framvindu verður því að hálfgerðu áreiti, enda eru augun þannig innréttuð að við leitumst við að elta uppi hreyfingar og maður kemst þar af leiðandi ekki hjá því að hlaupa með augunum frá einum skjás til annars. Svo því sé annars haldið til haga þá eru þetta átta verk í heildina. Hver dagur er eitt verk og heildin er hið áttunda.

RAGNAR KJARTANSSON
Fígúrur í landslagi (miðvikudagur), (fimmtudagur) og (föstudagur), 2018
vídeó, 24 klst.
Verkið Fígúrur í landslagi var gert að undirlagi Mannvirkja- og eignasviðs danska ríkisins fyrir heilbrigðissvið Kaupmannahafnarháskóla.
Birt með leyfi listamannsins, Luhring Augustine, New York & i8 gallerís, Reykavík.

Eins og áður hefur komið fram er verkið t.a.m. sýnt sem skjávari (e. screensaver) í skólastofum sem og í lyftum skólabyggingarinnar. Fyrirbærin skjávarar og lyftutónlist eru án efa einhverjar þekktustu birtingarmyndir klisja. Ég vil síst af öllu ýja að því að verk Ragnars séu orðin að klisju, en er það ekki einmitt samnefnari listaverka sem standa upp úr í listasögunni að þau hafa verið gerð að klisjum með aðstoð varnings sem hægt er að kaupa í safnbúðum, hvort sem það sé í formi lyklakippa, póstkorta, ísskápssegla eða strandhandklæða?

Það sem kannski skilur Fígúrur í landslagi frá klisjunni er sú staðreynd að verkið staðnar ekki. Það er jú lifandi málverk. Það er nánast lögmál að alltaf mun eitthvað verða eftir fyrir nemendur Kaupmannahafnarháskóla að sjá. Vissulega munu nemendur ekki geta varist því að sjá suma búta aftur og aftur, viku eftir viku. Verkið hefur enda virkni álíka klukku sem bókstaflega fylgir stundatöflu nemenda.

En hvað er listamaðurinn að segja okkur? Listfræðingar, jafnt sem listfræðinemar, verða sífellt fyrir barðinu á spurningum er varða merkingu hinna ýmissa listaverka. Það er jú vel þekkt að listamenn komi einhverjum skilaboðum áleiðis í verkum sínum, að verk séu merkingarþrungin, að í þeim megi finna gagnrýni á núverandi stjórnkerfi eða pólitíkusa, áminning um eyðileggingu náttúrunnar eða heróp femínískra listamanna gegn feðraveldinu, svo dæmi séu tekin. Sjálfur þykist Ragnar eiginlega ekkert vita hvert hann sé að fara með þessu verki svo vitnað sé í nýlegt útvarpsviðtal við hann í Víðsjá Ríkisútvarpsins.[1]

Það er ekkert nýtt að Ragnar láti sig merkingu listaverka sinna litlu varða. Í sýningarskrá sem gefin var út samhliða sýningu hans, The End, á Feneyjartvíæringnum 2009 birtust tölvupóstsamskipti Ragnars og Andjeas Ejiksson. Þar kemst Ragnar m.a. svo að orði: „Ég umfaðma merkingarleysi verka minna vegna þess að ég held að í því felist kjarni sannleika míns.“[2]

Það er staðföst skoðun mín að almenn hylli verka Ragnars megi að einhverju leyti rekja til þessa meinta merkingarleysis. Það gerir áhorfendanum kleift að nálgast verkin án þess að vera þjakaður þeirri pressu að þurfa að ráða í merkingu verksins. Ekki nóg með það að áhorfandinn getur notið verksins án þess að skilja það, þá tel ég að með því að leysa áhorfendann undan viðjum pressunnar til að finna merkingu verksins verður merkingarleysið að einskonar efnahvata. Með öðrum orðum, hugmyndaflug áhorfandans nýtur góðs af því að þurfa ekki að glíma við að ráða í dulmálið.

RAGNAR KJARTANSSON
Fígúrur í landslagi (sunnudagur), 2018
vídeó, 24 klst.
Verkið Fígúrur í landslagi var gert að undirlagi Mannvirkja- og eignasviðs danska ríkisins fyrir heilbrigðissvið Kaupmannahafnarháskóla.
Birt með leyfi listamannsins, Luhring Augustine, New York & i8 gallerís, Reykavík.

Þannig tekst Ragnari meðvitað eða ómeðvitað í sífellu að tala inn í samtímann í verkum sínum. Fólk fær að sjá, eða öllu heldur hugsa það sem það vill. Þannig getur verkið Fígúrur í landslagi til dæmis auðveldlega orðið áminning um þá miklu vá sem steðjar að náttúrunni. Ekki það að okkur birtist einhver heimsendaspá í verkinu. Læknarnir sem eigra um rómantískt landslagið gera það einkar hversdagslega. Þeir eru hvorki á þönum við að bjarga því né heldur virka þeir á nokkurn hátt líkt og vísindamenn sem að eru að krukka í því, að beisla það, mannkyninu til hagsbóta og náttúrunni til óbóta. Læknarnir einfaldlega eru. Hvort sem landslagið er grýtt strönd, frumskógur, snævi þakið fjalllendi, eða eyðimörk þá þurfa fígúrurnar ekkert að aðlagast, hvert landslag út af fyrir sig virkar eins og þeirra náttúrlega umhverfi (e. habitat).

RAGNAR KJARTANSSON
Fígúrur í landslagi (laugardagur) og (sunnudagur), 2018
vídeó, 24 klst.
Verkið Fígúrur í landslagi var gert að undirlagi Mannvirkja- og eignasviðs danska ríkisins fyrir heilbrigðissvið Kaupmannahafnarháskóla.
Birt með leyfi listamannsins, Luhring Augustine, New York & i8 gallerís, Reykavík.

Fyrir einhverja kosmíska tilviljun hefur það líka gerst að hér er sett upp sýning á verki sem pantað var af opinberri stofnun í Kaupmannahöfn á sama tíma og hér á Íslandi á sér stað frumskógarheit umræða um opinber listaverk. Mér þykir leitt að þurfa að draga pálmatrén í fyrirhugaðri Vogabyggð enn og aftur inn í umræðuna, en mér finnst þessi kaldhæðni alheimsins svo ótrúleg og þar að auki rímar hún líka þægilega við stóran hluta ferils Ragnars. Á sama tíma og fréttir eru fluttar af tómum Listskreytingasjóði, hvers allt fjármagn fer í að halda innantóma kaffifundi til þess eins að komast að þeirri niðurstöðu að hafna þurfu öllum umsóknum til sjóðsins vegna fjárskorts[3], þá getum við að minnsta kosti gengið að þessu tímamótaverki Ragnars um stundar sakir, þökk sé frændum okkar, Dönum.

Grétar Þór Sigurðsson

[1] http://www.ruv.is/frett/hviti-sloppurinn-er-geggjad-takn

[2] The End, Ragnar Kjartansson (2009)

[3] http://www.ruv.is/frett/styrktarsjodur-sem-getur-ekki-veitt-styrki